Öznesine Göre Fiiller

Türkçede fiiller, cümlenin öznesine bağlı olarak farklı kategorilere ayrılmaktadır. Bu sınıflandırma, fiillerin anlamını ve kullanıldığı bağlamı derinlemesine anlamak için son derece önemlidir. Öznesine göre fiiller, özne türlerine göre dört ana gruba ayrılır: 1) Geçişli fiiller, 2) Geçişsiz fiiller, 3) Dönüşlü fiiller, 4) İşteş fiiller. Bu yazıda bu fiil türlerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.

1. Geçişli Fiiller

Geçişli fiiller, cümlede özne ve nesne arasında doğrudan bir ilişki kurar. Yani bu fiiller, öznenin bir nesneye yöneldiği durumları ifade eder. Geçişli fiiller, nesne alarak anlam kazanır. Örneğin, “Ali kitabı okudu.” cümlesinde “okudu” fiili geçişli bir fiildir çünkü “Ali” öznesi, “kitap” nesnesine yönelmiştir.

Geçişli fiiller, genellikle -ı, -i, -u, -ü eklerini alarak nesneye dönüşür. Örnek olarak: “Ali topu attı.” cümlesindeki “attı” fiili, “top” nesnesi ile geçişli bir ilişki kurmaktadır. Bu tür fiiller, öznenin eylemi gerçekleştirdiği ve bu eylemin etkisini bir nesne üzerinde gösterdiği durumları içerir.

Ayrıca, geçişli fiillerin birden fazla nesne alması da mümkündür. Örneğin, “Ahmet elmayı ve armutu yedi.” cümlesinde “yedi” fiili iki nesne ile kullanılmıştır. Geçişli fiillerin önemli bir özelliği, nesne olmadan kullanılmamalarıdır; yani bir özne ve bir nesne gerektirirler.

2. Geçişsiz Fiiller

Geçişsiz fiiller, öznenin eylemi gerçekleştirdiği ancak bu eylemin doğrudan bir nesne ile ilişkili olmadığı durumlardır. Yani, bu fiiller öznenin kendi içinde bir değişim veya durum ifade eder ve herhangi bir nesneye ihtiyaç duymaz. Örneğin, “Çocuk uyuyor.” cümlesinde “uyuyor” fiili geçişsizdir çünkü özne (çocuk) eylemi kendi başına gerçekleştirmekte ve bu eylemin etkisi doğrudan bir nesneye yönelmemektedir.

Geçişsiz fiiller, genellikle özne ve yüklem arasındaki ilişkiyi açıkça ortaya koyar. Bu tür fiiller, öznenin bir durumunu, hareketini veya halini belirtir. “Yağmur yağıyor.” cümlesinde de “yağıyor” fiili geçişsiz bir fiil olarak kullanılmaktadır. Bu tür fiiller, zaman, mekan veya durum bildiren unsurlarla desteklenebilir.

Geçişsiz fiillerin bir özelliği de, bazen belirli bir durumun geçişini ifade etmeleridir. Örneğin, “Sıcak havalar geldi.” cümlesindeki “geldi” fiili, zamanın geçişine atıfta bulunmaktadır. Bu tür fiiller, bazen hareketin veya değişimin niteliğine vurgu yapar ve durum bildirir.

3. Dönüşlü Fiiller

Dönüşlü fiiller, öznenin eylemi kendi üzerine uyguladığı durumları ifade eder. Yani, eylem özne tarafından yapıldığı gibi aynı zamanda özne üzerinde de etkili olmaktadır. “Kendimi geliştirdim.” cümlesindeki “geliştirdim” fiili dönüşlü bir fiildir. Burada özne, kendi üzerinde bir değişim yaratmaktadır.

Dönüşlü fiiller, genellikle -mek, -mak eklerinin yanında “-n” veya “-r” ekleri ile kullanılır. Örneğin, “Ahmet kendini temizledi.” cümlesinde “temizledi” fiili dönüşlü bir fiil olarak kullanılmıştır. Dönüşlü fiiller, eylemin özne tarafından hem gerçekleştirilip hem de hedeflendiği durumları ifade eder.

Bu tür fiiller, bazı durumlarda öznenin kendi davranışlarını veya duruşunu sorgulamasını da içerebilir. Örneğin, “Düşünmek için kendime zaman ayırdım.” cümlesinde “ayırdım” fiili dönüşlü bir fiil olarak geçmektedir. Bu bağlamda dönüşlü fiiller, öznenin kendi üzerinde bir değerlendirme yapmasına da olanak tanır.

4. İşteş Fiiller

İşteş fiiller, birden fazla öznenin aynı eylemi karşılıklı olarak gerçekleştirdiği durumları ifade eder. Bu tür fiillerde özne ve nesne arasında bir etkileşim söz konusudur. “Ali ve Veli birbirine baktı.” cümlesindeki “baktı” fiili işteş bir fiildir, çünkü iki özne arasında karşılıklı bir eylem gerçekleşmektedir.

İşteş fiiller genellikle “-ş” eki ile türetilir. Örneğin, “Oyun oynadılar.” cümlesindeki “oynadılar” fiili, burada birden fazla öznenin bir araya gelip aynı eylemi gerçekleştirdiğini gösterir. İşteş fiiller, çoğunlukla iki veya daha fazla kişi arasında etkileşim yaratan durumlardadır.

Bu tür fiiller, sosyal etkileşimi ve iş birliğini de vurgular. Örneğin, “Arkadaşlar birbirine yardım etti.” cümlesinde “yardım etti” fiili, özne (arkadaşlar) arasında karşılıklı bir eylemi ifade etmektedir. İşteş fiiller, dilin sosyal boyutunu da yansıtan önemli bir fiil grubudur.